Ish joyida yetkazib berish / EXW (EXW)
“Korxonada topshirish” atamasi sotuvchining mahsulotlarni o‘z joyida yoki oldindan belgilangan boshqa joyda (zavod, ombor, ish joyi kabi) xaridor ixtiyoriga topshirish orqali yetkazib berishini bildiradi. EXW, sotuvchi uchun minimal majburiyatni anglatadi. FCA (Free Carrier – Belgilangan joyda tashuvchiga topshirish) xalqaro savdo uchun qulayroq bo‘lsa, ushbu qoida ichki savdoga mos keladi.

Yetkazib berish shaklining xususiyatlari: Sotuvchi tovarlarni o‘z korxonasida belgilangan sanada xaridor ixtiyoriga tayyor holda saqlaydi va bu haqda xaridorga xabar beradi. Xaridor tovarlarni korxonadan qabul qilib oladi, eksport uchun zarur hujjatlarni tayyorlaydi, bojxona rasmiylashtiruvini tugatib, tovarlarni o‘z mamlakatiga import qiladi. Tovarlar korxonada topshirilgandan boshlab, barcha xarajatlar va tavakkalchiliklar xaridor zimmasiga o‘tadi.

Sotuvchining majburiyatlari: Sotuvchi shartnoma shartlariga muvofiq tovarni tayyorlaydi va belgilangan sanada yoki muddat ichida, shuningdek, shartnomada ko‘rsatilgan joyda (fabrika, ombor, ishxona va h.k.) har qanday transport vositasiga yuklanmagan holda xaridor ixtiyoriga taqdim etadi. Tovarlar tayyor ekanligi haqida xaridorga xabar beradi. Xaridor eksport bilan bog‘liq hujjatlarni olishi uchun yordam beradi. Agar xaridor talab qilsa, barcha xarajat va tavakkalchiliklar xaridorga tegishli bo‘lish sharti bilan transport agentligi bilan shartnoma tuzadi va transport hujjatini xaridorga yuboradi, shunda u belgilangan manzilda tovarni qabul qilib olishi mumkin bo‘ladi. Sotuvchi xaridorga transport shartnomasi yoki sug‘urta shartnomasi tuzish majburiyatiga ega emas. Agar belgilangan yetkazib berish joyida aniq kelishilgan maxsus nuqta bo‘lmasa va bir nechta mos nuqta mavjud bo‘lsa, sotuvchi o‘z maqsadiga eng mos keladigan nuqtani tanlashi mumkin. Sotuvchi tovarlar topshirilishi uchun zarur bo‘lgan nazorat jarayonlari (sifat tekshiruvi, o‘lchash, tortish, sanash va h.k.) bilan bog‘liq xarajatlarni o‘z zimmasiga olishi kerak.

Xaridorning majburiyatlari: Xaridor shartnoma shartlariga muvofiq tovar uchun to‘lovni amalga oshiradi. Barcha xarajat va tavakkalchiliklar o‘z zimmasiga bo‘lish sharti bilan tovarlarga oid eksport va import jarayonlari uchun zarur bo‘lgan litsenziyalar va boshqa ma’muriy va tijoriy hujjatlarni tayyorlaydi, kerakli ruxsatnomalarni oladi, bojxona rasmiylashtiruvini bajaradi va bojxona to‘lovlarini amalga oshiradi. Xaridor tovarlarni sotuvchining korxonasida qabul qilgan paytdan boshlab, barcha xarajat va tavakkalchiliklar uning zimmasiga yuklatiladi. Tovarlarni tashish uchun transport agentligi bilan shartnoma tuzadi va navlun to‘lovini amalga oshiradi. Xaridor, tovarlarni qabul qilganini tasdiqlovchi zarur hujjatlar va dalillarni sotuvchiga taqdim etishi kerak. Shuningdek, eksport qiluvchi davlat tomonidan belgilangan tekshiruv xarajatlari, jumladan, yuklashdan oldin har qanday tekshiruv xarajatlarini to‘lashi shart.

TARTIBORGA BEPUL / FREE CARRIER (FCA)
“Tashuvchiga hech qanday to’lov yo’q” (FCA) qoidasi, sotuvchining tovarlarni o‘z korxonasida yoki oldindan belgilangan boshqa joyda, xaridor tomonidan tayinlangan tashuvchi yoki boshqa shaxsga topshirishini anglatadi.

Yetkazib berish shaklining xususiyatlari: Ushbu yetkazib berish shaklida sotuvchi tovarlarni bojxona rasmiylashtiruvidan o‘tkazib, belgilangan sanada va joyda birinchi tashuvchiga topshirgan paytda yetkazib berish jarayoni yakunlanadi. Shu vaqtdan boshlab barcha xarajatlar va tavakkalchiliklar xaridorga o‘tadi. Navlun to‘lovi ham boshqa barcha xarajatlar singari xaridor tomonidan to‘lanadi.

Sotuvchining majburiyatlari: FCA qoidasi sotuvchidan tovarlarni eksport qilish uchun bojxonadan o‘tkazishni talab qiladi. Sotuvchi, o‘z hisobidan va o‘z tavakkalchiligida, eksport uchun zarur barcha ruxsatnomalarni olishi, tegishli hujjatlarni tayyorlashi va bojxona rasmiylashtiruvini yakunlashi shart. Sotuvchi xaridorga transport yoki sug‘urta shartnomasi tuzish majburiyatiga ega emas. Agar xaridor talab qilsa, barcha xarajatlar xaridorga tegishli bo‘lish sharti bilan transport agentligi bilan shartnoma tuzadi. Tovarlarni belgilangan sanada va joyda tashuvchiga yoki transport agentligining nazoratiga topshiradi. Agar aniq kelishilgan maxsus nuqta bo‘lmasa va bir nechta mos nuqta mavjud bo‘lsa, sotuvchi o‘z maqsadiga eng mos keladigan joyni tanlashi mumkin. Tovar topshirilgunga qadar barcha xarajat va tavakkalchiliklar sotuvchining zimmasidadir. Sotuvchi tovarlarni topshirish uchun zarur bo‘lgan nazorat jarayonlari (sifat tekshiruvi, o‘lchash, tortish, sanash va h.k.) bilan bog‘liq xarajatlarni hamda eksport qiluvchi davlat tomonidan belgilangan yuklashdan oldingi tekshiruv xarajatlarini to‘lashi lozim. Shuningdek, sotuvchi o‘z hisobidan tovarlar topshirilgani haqida tasdiqlovchi hujjatni xaridorga taqdim etadi.

Xaridorning majburiyatlari: Xaridor shartnoma shartlariga muvofiq tovar uchun to‘lovni amalga oshiradi. Belgilangan sana va joyda tovarlarni qabul qiladi. Shu vaqtdan boshlab barcha xarajatlar va tavakkallar xaridorga tegishlidir. Import bilan bog‘liq hujjatlar yoki ruxsatnomalarni olib, bojxona to‘lovlari va xarajatlarini to‘lashga majburdir. Tashish agentligi bilan kelishuv tuzib, yuk tashish narxini to‘laydi. Eksport qiluvchi mamlakat rasmiylari tomonidan belgilangan jo‘natishdan oldingi tekshiruv xarajatlari bundan mustasno, xaridor boshqa majburiy jo‘natishdan oldingi tekshiruv xarajatlarini to‘lashi kerak.

TAŞIŞ TO‘LARGAN HOLDAGI YETKAZIB BERISH / CARRIAGE PAID TO (CPT)
“Taşiş To‘langan Holda” qoidasi sotuvchining tovarlarni o‘zi tanlagan tashuvchi yoki boshqa shaxsga belgilangan joyda (agar tomonlar bunday joyni kelishmagan bo‘lsa) topshirishini va sotuvchining tovarlarni belgilangan manzilgacha yetkazish uchun zarur bo‘lgan tashish shartnomasini tuzish hamda tashish xarajatlarini to‘lash majburiyatini anglatadi. CPT qoidasi qo‘llanilganda (xuddi CIP, CFR yoki CIF qoidalarida bo‘lgani kabi), sotuvchi o‘z majburiyatini tovarlar yetib kelgandan keyin emas, balki ularni qoidaga muvofiq tashuvchiga topshirgan paytdan boshlab bajaradi.

Yetkazib berish shaklining xususiyatlari: Bu yetkazib berish shakli ayniqsa ko‘p transport vositali yuk tashish turlarida qo‘llaniladi. Sotuvchi belgilangan manzilgacha yuk tashish to‘lovini to‘lashga majbur. Tovarlarni birinchi tashuvchiga topshirgan paytdan boshlab, yuk bilan bog‘liq barcha xavflar va yuk tashish xarajatlaridan tashqari boshqa barcha xarajatlar xaridorga o‘tadi.

Sotuvchining majburiyatlari: Sotuvchi shartnoma shartlariga mos keladigan tovarni tayyorlaydi. Xaridor mamlakatida ishlatilishi lozim bo‘lgan hujjatlarni tayyorlaydi. Bojxona rasmiylashtirish jarayonlarini bajaradi. Tashish agentligi bilan shartnoma tuzib, belgilangan manzilgacha bo‘lgan yuk tashish xarajatlarini to‘laydi. Tovarlarni birinchi tashuvchiga topshirgan paytdan boshlab, tovar bilan bog‘liq barcha tavakkallar va xarajatlardan ozod bo‘ladi. Yetkazib berish amalga oshirilganini va taxminiy yetib kelish sanasini xaridorga bildiradi. Sotuvchi tovarlarni yetkazib berish uchun zarur bo‘lgan tekshiruv jarayonlari (sifat nazorati, o‘lchash, tortish, sanash va h.k.) xarajatlari hamda eksport mamlakati rasmiylari talab qilgan jo‘natishdan oldingi tekshiruv xarajatlarini to‘lashga majbur.

Xaridorning majburiyatlari: Xaridor shartnoma shartlariga muvofiq tovar uchun to‘lovni amalga oshiradi. Import uchun bojxona hujjatlarini tayyorlab, bojxona rasmiylashtirish jarayonlarini bajaradi. Bojxona to‘lovlarini amalga oshiradi. Tovarlar birinchi tashuvchiga topshirilgan paytdan boshlab, yuk tashish xarajatlaridan tashqari barcha xarajatlar va tavakkallar xaridorga tegishlidir. Tranzit tashish sababli yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan bojxona xarajatlarini ham xaridor qoplaydi. Agar yuk tashish to‘loviga kiritilmagan bo‘lsa, tushirish xarajatlarini to‘lab, aylanma konosamentni agentlikdan qabul qiladi. Eksport qiluvchi mamlakat rasmiylari tomonidan belgilangan jo‘natishdan oldingi tekshiruv xarajatlari bundan mustasno, xaridor boshqa majburiy jo‘natishdan oldingi tekshiruv xarajatlarini to‘lashi kerak.

TAŞIŞ VA SUG‘URTA TO‘LARGAN HOLDAGI YETKAZIB BERISH / CARRIAGE AND INSURANCE PAID TO (CIP)
“Taşiş va Sug‘urta To‘langan Holda” qoidasi sotuvchining tovarlarni o‘zi tanlagan tashuvchi yoki boshqa shaxsga belgilangan joyda (agar tomonlar bunday joyni kelishmagan bo‘lsa) topshirishini va sotuvchining tovarlarni belgilangan manzilgacha yetkazish uchun zarur bo‘lgan tashish shartnomasini tuzish hamda tashish xarajatlarini to‘lash majburiyatini anglatadi. CIP qoidasi qo‘llanilganda (xuddi CPT, CFR yoki CIF qoidalarida bo‘lgani kabi), sotuvchi o‘z majburiyatini tovarlar yetib kelgandan keyin emas, balki ularni qoidaga muvofiq tashuvchiga topshirgan paytdan boshlab bajaradi.

Yetkazib berish shaklining xususiyatlari: Ushbu yetkazib berish shaklida sotuvchi sug’urta mukofoti, fraxt va yuklash xarajatlari hamda xavflarni o’z zimmasiga olgan holda tovarni yuklanadigan portga yetkazib beradi. Sotuvchi kemachilik agentligi bilan kelishib, jo‘natishni ta’minlaydi. Shartnomada ko’rsatilgan tovarlarni belgilangan sana va joyda yuklaganini xaridorga bildiradi. Sotuvchi sug’urta mukofotini to‘lash orqali yuklangan tovar turiga mos keladigan eng minimal sug’urta qildiradi. Biroq, agar xaridor favqulodda xavflarga (ish tashlash, urush, tabiiy ofatlar va h.k.) qarshi qo‘shimcha sug‘urta talab qilsa, sug‘urta mukofotini o‘zi to‘lash sharti bilan sotuvchidan sug‘urta qamrovini kengaytirishni so‘rashi mumkin. Sug’urta summasi sotuvchi tomonidan tovar qiymatining 10% ortig‘i bilan amalga oshiriladi.

Sotuvchining majburiyatlari: Sotuvchi shartnoma shartlariga mos keladigan tovarni tayyorlashi shart. Sotuvchi, barcha zarar va xarajatlar o‘z zimmasida bo‘lishi sharti bilan, tovar eksporti uchun zarur bo‘lgan barcha ruxsatnomalarni olishi, eksport uchun zarur bo‘lgan hujjatlarni tayyorlashi va bojxona jarayonlarini yakunlashi lozim. Xaridor mamlakatida foydalanish uchun zarur bo‘lgan hujjatlarni tayyorlash ham sotuvchining zimmasidadir. Tashish agentligi bilan shartnoma tuzib, yetkazib berish portigacha bo‘lgan fraxt xarajatlarini to‘laydi. Sotuvchi o‘z hisobidan yuklangan tovarni sug‘urta qiladi va xaridorga sug‘urta polisini yoki sug‘urtaga doir boshqa dalillarni taqdim etadi. Sotuvchi tovarni birinchi tashuvchi nazoratiga topshirgan vaqtdan boshlab unga bog‘liq bo‘lgan xavf va xarajatlardan ozod bo‘ladi. Shu vaqtdan boshlab fraxt va sug‘urta mukofoti tashqari barcha xarajat va xavflar xaridorga tegishlidir. Yetkazib berish amalga oshirilganini va taxminiy yetib kelish sanasini xaridorga bildiradi.

Xaridorning majburiyatlari: Xaridor shartnoma shartlariga muvofiq tovar qiymatini to‘laydi. Yetib kelgan tovarni portda tushirish xarajatlari va port to‘lovlarini amalga oshirgan holda, kechiktirmasdan tushirib oladi. Eksport mamlakati rasmiylari talab qilgan yuklashdan oldingi tekshiruv xarajatlari bundan mustasno, xaridor boshqa majburiy yuklashdan oldingi tekshiruv xarajatlarini to‘lashi lozim. Yetkazib berilganidan so‘ng fraxt va sug‘urta mukofotidan tashqari barcha xarajatlar xaridor tomonidan qoplanadi. Xaridor import uchun bojxona hujjatlarini rasmiylashtirib, bojxona jarayonlarini yakunlashi shart. Import bilan bog‘liq barcha bojlar, soliqlar va boshqa yig‘imlarni, shuningdek, bojxona jarayonlariga doir xarajatlarni to‘laydi.

TERMINALDA YETKAZIB BERISH / DELIVERED AT TERMINAL (DAT) (AMALGA KIRISH SANASI: 01.01.2011)
“Terminalda Yetkazib Berish” qoidasi sotuvchining tovarni belgilangan manzil yoki portdagi terminalda yetib kelgan transport vositasidan tushirilgan holda xaridor ixtiyoriga topshirishini bildiradi. “Terminal” atamasi, ochiq yoki yopiq bo‘lishi mumkin bo‘lgan istalgan joyni – bandargoh, omborxona, konteyner maydoni, avtomobil, temir yo‘l yoki havo yuk stansiyasini o‘z ichiga oladi. Agar tomonlar terminaldan boshqa joyga tashish va yuklarni qayta ishlash xarajatlarini sotuvchi zimmasiga yuklashni xohlasa, DAP yoki DDP qoidalaridan foydalanish lozim.

Yetkazib berish shaklining xususiyatlari: Bu yetkazib berish shakli tovarning transport vositasidan tushirilishi uchun belgilangan manzilda xaridorga taqdim etilishini anglatadi. Oldingi DEQ shartnomasining o‘rniga kiritilgan bo‘lib, DEQ’dan farqli ravishda multimodal (turli transport turlari uchun) qo‘llanilishi mumkin. DAT, ya’ni tovar sotuvchi va xaridor tomonidan belgilangan terminal manzilida (bu joy port, bojxona ombori yoki xaridorning zavodi bo‘lishi mumkin) tushirish xarajatlari sotuvchi tomonidan qoplangan holda xaridor ixtiyoriga topshiriladi. Bojxona jarayonlari, bojxona soliqlari, yig‘imlar va to‘lovlar xaridor zimmasidadir. DAF, DES va DDU shartlari o‘rnini bosadigan shart hisoblanadi. Tovarning belgilangan joyga tashish xarajatlari va terminal bilan bog‘liq xavf-xatarlarni sotuvchi o‘z zimmasiga oladi.

Sotuvchining majburiyatlari: Sotuvchi shartnoma shartlariga mos keladigan tovarni tayyorlashi shart. Sotuvchi, barcha zarar va xarajatlar o‘z zimmasida bo‘lishi sharti bilan, tovar eksporti yoki boshqa mamlakat orqali o‘tishi uchun zarur bo‘lgan bojxona rasmiylashtiruvini amalga oshirishi kerak. Sotuvchi o‘z hisobidan tovarni belgilangan terminalgacha yetkazish uchun tashish shartnomasi tuzishi kerak. Biroq, sotuvchi xaridor foydasiga sug‘urta shartnomasi tuzish majburiyatiga ega emas. Sotuvchi tovarni kelishilgan sanada, kelishilgan manzil yoki portdagi terminalga yetib kelgan transport vositasidan tushirib, xaridor ixtiyoriga topshirishi lozim. Agar aniq terminal kelishilmagan bo‘lsa, sotuvchi kelishilgan manzil yoki portda o‘zining ehtiyojiga eng mos keladigan terminalni tanlashi mumkin. Sotuvchi, tovarni yetkazib berish vaqtidan oldin barcha xarajatlarni, shuningdek, eksport uchun zarur bo‘lgan bojxona rasmiylashtiruvi, bojxona soliqlari, yig‘imlar va boshqa to‘lovlarni o‘z zimmasiga oladi. Tovar boshqa mamlakat hududidan o‘tadigan bo‘lsa, tranzit xarajatlarini ham sotuvchi to‘laydi.

Xaridorning Majburiyatlari: Shartnoma shartlariga muvofiq, tovarning narxini to‘laydi. Agar qo‘llanilsa, xaridor zararlari va xarajatlari o‘z hisobidan bo‘lishini inobatga olib, barcha import ruxsatnomalarini yoki boshqa rasmiy ruxsatlarni olishi va tovarlarning importi uchun bojxona jarayonlarini yakunlashi kerak. Tovar yuqorida ko‘rsatilgan tarzda yetkazib berilgandan so‘ng, unga tegishli barcha xarajatlar xaridor zimmasida bo‘ladi. Xaridor eksport qiluvchi mamlakat rasmiylari talab qilgan yuklashdan oldingi tekshiruv xarajatlaridan tashqari, boshqa majburiy yuklashdan oldingi tekshiruv xarajatlarini to‘lashi lozim.

Belgilangan Joyda Yetkazib Berish / DELIVERED AT PLACE (DAP) (AMAL QILISH MUDDATI: 01.01.2011)
“Belgilangan Joyda Yetkazib Berish” qoidasi sotuvchining tovarlarni belgilangan kelish joyida kelgan transport vositasidan tushirmasdan xaridor tasarrufiga topshirishini anglatadi.

Yetkazib Berish Shaklining Xususiyatlari: Tovarlarning transport vositasi tomonidan tushirish uchun belgilangan aniq nuqtada xaridorga taqdim etilishi (yetkazib berilishi) tushuniladi. DAP oldingi DAF, DES va DDU qoidalarining o‘rnini egallagan. DAP, boshqa so‘z bilan aytganda, tovarning xaridor va sotuvchi tomonidan belgilangan tushirish joyida (port platformasi, bojxona nuqtasi, aeroport) tushirishga tayyor holatda transport vositasida xaridor ixtiyoriga berilishi demakdir. Barcha bojxona jarayonlari, xarajatlari, bojxona to‘lovlari, soliqlar va yig‘imlar xaridor zimmasida bo‘ladi. Tovarlarni belgilangan joyga yetkazib berish xarajatlari va terminal bilan bog‘liq xavf-xatarlarni sotuvchi o‘z zimmasiga oladi.

Sotuvchining Majburiyatlari: Sotuvchi shartnoma shartlariga muvofiq tovarni tayyorlashi kerak. Sotuvchi zararlari va xarajatlari o‘z hisobidan bo‘lishini inobatga olib, tovarlarni eksport qilish uchun zarur barcha ruxsatnomalarni olishi va eksport yoki yetkazib berishdan oldin boshqa mamlakat orqali tranzit qilish uchun zarur bojxona jarayonlarini yakunlashi lozim. Sotuvchi o‘z hisobidan tovarlarni belgilangan terminalgacha yetkazish uchun transport shartnomasini tuzishi shart. Sotuvchining xaridor nomidan sug‘urta shartnomasini tuzish majburiyati yo‘q. Sotuvchi tovarlarni kelishilgan sanada, belgilangan kelish joyida va agar bo‘lsa, kelishilgan nuqtada kelgan transport vositasidan tushirishga tayyor holatda xaridor tasarrufiga topshirishi kerak. Sotuvchi tovar tegishli ravishda yetkazib berilguniga qadar barcha xarajatlarni va qo‘llanilgan taqdirda, tovarni yuqorida ko‘rsatilgan tarzda yetkazib berishdan oldin eksport uchun zarur bojxona rasmiylashtiruvi xarajatlari hamda eksport uchun to‘lanishi kerak bo‘lgan barcha soliqlar, bojxona to‘lovlari va boshqa yig‘imlarni, shuningdek, tovarning har qanday mamlakat orqali tranzit qilish xarajatlarini to‘lashi shart.

Xaridorning Majburiyatlari: Shartnoma shartlariga muvofiq, tovar narxini to‘laydi. Agar qo‘llanilsa, xaridor zararlari va xarajatlari o‘z hisobidan bo‘lishini inobatga olib, barcha import ruxsatnomalarini yoki boshqa rasmiy ruxsatlarni olishi va tovarlarning importi uchun barcha bojxona jarayonlarini yakunlashi kerak. Tovar yuqorida ko‘rsatilgan tarzda yetkazib berilgandan so‘ng, unga tegishli barcha xarajatlar xaridor zimmasida bo‘ladi. Transport shartnomasiga muvofiq, agar bu xarajatlar sotuvchi zimmasida ekanligi belgilangan bo‘lmasa, tovarlarni belgilangan kelish joyida qabul qilish uchun transport vositasidan tushirish bilan bog‘liq barcha xarajatlarni to‘lashi shart. Agar qo‘llanilsa, tovarning importi uchun to‘lanishi kerak bo‘lgan barcha soliqlar, bojxona to‘lovlari, boshqa yig‘imlar va boshqa xarajatlar xaridor zimmasida bo‘ladi. Xaridor eksport qiluvchi mamlakat rasmiylari talab qilgan yuklashdan oldingi tekshiruv xarajatlaridan tashqari, boshqa majburiy yuklashdan oldingi tekshiruv xarajatlarini to‘lashi lozim.

BOJXONA TO‘LOVLARI TO‘LANGAN HOLDA YETKAZIB BERISH / DELIVERED DUTY PAID (DDP)
“Bojxona to‘lovlari to‘langan holda yetkazib berish” qoidasi sotuvchining tovarlarni import bojxona rasmiylashtiruvidan o‘tkazib, belgilangan manzilda, yetkazib berish transport vositasida tushirishga tayyor holda xaridorga topshirishini anglatadi.

Yetkazib berish shartlarining xususiyatlari: Bu yetkazib berish shakli DDU (Delivery Duty Unpaid) bilan bir xil tamoyillarga asoslanadi. Biroq, DDP shartida sotuvchi bojxona to‘lovlarini ham to‘lashi kerak. U tovarlarni xaridor mamlakatidagi mahalliy sotuvchiga o‘xshash tarzda topshiradi. Agar tomonlar import bojxona rasmiylashtiruvi bilan bog‘liq barcha xarajat va xavflarni xaridor o‘z zimmasiga olishini istasalar, DAP (Delivered at Place) qoidasi qo‘llanilishi kerak.

Sotuvchining majburiyatlari: DDP qoidasi sotuvchi uchun maksimal majburiyatni bildiradi. Sotuvchi shartnomada ko‘rsatilgan talablarga muvofiq tovarni tayyorlaydi. O‘z mamlakati va xaridor mamlakati uchun zarur bo‘lgan hujjatlarni tayyorlaydi. Eksport va import bojxona rasmiylashtiruvlarini bajaradi. Sotuvchi o‘z hisobidan tovarlarni belgilangan terminalga yetkazish uchun transport shartnomasini tuzishi shart. Biroq, sotuvchi xaridor uchun sug‘urta shartnomasini tuzish majburiyatiga ega emas. U tashish vositasini ta’minlab, yuk tashish narxini to‘laydi. Tovar yetkazib berish nuqtasigacha bo‘lgan barcha xarajatlar va xavflar sotuvchining zimmasidadir. Yetkazib berish xaridor mamlakatida belgilangan joyda va sanada bojxona to‘lovlari to‘langan holda amalga oshiriladi. Agar sotib olish shartnomasida boshqacha ko‘rsatilmagan bo‘lsa, import uchun to‘lanishi lozim bo‘lgan QQS va boshqa barcha soliqlar sotuvchiga tegishlidir.

Xaridorning majburiyatlari: Xaridor shartnomada belgilangan tartibda tovar narxini to‘laydi va uni qabul qiladi. Tovar topshirilgandan keyin unga oid barcha xarajatlarni qoplaydi. Xaridor sotuvchiga eksport yoki import mamlakati rasmiylari talab qilgan yuklashdan oldingi tekshiruv xarajatlarini to‘lash majburiyatiga ega emas.

KEMA YONIDA BEPUL / FREE ALONGSIDE SHIP (FAS)
“Kema yonida bepul” qoidasi sotuvchining tovarlarni belgilangan yuklash portida xaridor tanlagan kemaning yoniga (masalan, bandargoh yoki barja ustiga) qo‘yib topshirishini bildiradi. Agar tovar konteynerda bo‘lsa, sotuvchi odatda uni kemaning yoniga emas, balki terminalga topshiradi. Bunday hollarda ushbu qoida mos emas va FCA (Free Carrier) qoidasi qo‘llanilishi kerak.

Yetkazib berish shartlarining xususiyatlari: Bu shartda sotuvchi tovarni kemaning yoniga olib kelish uchun javobgardir. Agar tovar bandargohda bo‘lsa, uni yuklash joyiga yetkazib beradi. Agar kema ochiq suvda langar tashlagan bo‘lsa, barjalar orqali kemaning yoniga yetkaziladi. Tovar topshirilgandan keyin yo‘qolish yoki shikastlanish xavfi xaridorga o‘tadi. Ushbu vaqtdan boshlab tovar bilan bog‘liq barcha xarajatlar va yuk tashish xaridor tomonidan qoplanadi. Ushbu yetkazib berish shaklida eksport uchun zarur bo‘lgan barcha hujjatlar va bojxona rasmiylashtiruvi xaridor tomonidan amalga oshiriladi. Agar xaridor mamlakatda eksport qiluvchi sifatida harakat qila olmasa, bu yetkazib berish shakli tanlanmasligi kerak.

Sotuvchining majburiyatlari: Sotuvchi shartnomada belgilangan tartibda tovarni tayyorlaydi. Xaridorning iltimosiga binoan barcha xarajat va xavflar xaridorga tegishli bo‘lish sharti bilan uning mamlakatida talab qilinadigan hujjatlarni va boshqa ma’muriy hamda tijorat hujjatlarini olishda yordam beradi. Sotuvchi xaridor uchun tashish va sug‘urta shartnomasini tuzish majburiyatiga ega emas. U belgilangan portda, belgilangan sanada xaridor tanlagan kemaning yoniga tovarni yetkazib berish orqali topshirish jarayonini yakunlaydi. Shu vaqtdan boshlab barcha xarajat va xavflar xaridorga o‘tadi. Xaridorning talabiga binoan, sotuvchi yuklash hujjatini rasmiylashtirishga ko‘maklashadi, uni xaridorga jo‘natadi va yetib kelganidan so‘ng kerakli xabarnomalarni beradi. Agar zarur bo‘lsa, sotuvchi eksport uchun bojxona rasmiylashtiruvi xarajatlarini hamda eksport bojxona to‘lovlari, soliqlar va boshqa yig‘imlarni to‘lashi kerak.

Xaridorning majburiyatlari: Shartnoma shartlariga muvofiq tovarning pulini to’laydi. Eksport va import bilan bog’liq zarur hujjatlarni tayyorlaydi, bojxona xarajatlarining barchasini to’laydi. Transport agentligi bilan kelishuvga erishib, kemaning yuklash portiga qachon yetib kelishini sotuvchiga bildiradi. Yuklashga tayyor qilingan tovarlarni qabul qilib oladi. Shu vaqtdan boshlab barcha xarajatlar va tavakkalchiliklar xaridorga tegishlidir. Xaridor, eksport mamlakati rasmiylari tomonidan buyurilgan yuklashdan oldingi tekshiruv xarajatlari bundan mustasno, boshqa majburiy yuklashdan oldingi tekshiruv xarajatlarini to’lashi kerak.

KEMA BORTIDA YUKLASH / FREE ON BOARD (FOB)
“Kema bortida yuklash” qoidasi sotuvchining tovarlarni belgilangan yuklash portida, xaridor tomonidan tanlangan kemada yoki shu tarzda taqdim etilgan tovarlarni yetkazib berishini anglatadi. Bu qoida, sotuvchi tovarlarni kemaga yuklashdan oldin terminalda tashuvchiga topshirgan holatlar uchun mos kelmasligi mumkin. Masalan, tovarlar konteynerda bo’lsa, bunday tarzda yetkazib berilishi odatiy holdir. Bunday hollarda FCA qoidasi qo’llanilishi lozim.

Yetkazib berish shaklining xususiyatlari: Ushbu yetkazib berish shaklida sotuvchi belgilangan sanada va joyda, xaridor tomonidan taqdim etilgan kemaga yuklashni amalga oshiradi. Tovar kemaning bortiga (gumbaziga) o’tkazilgandan keyin yuzaga keladigan har qanday zarar, yo’qotish va xarajatlar xaridorga tegishlidir. Sotuvchi eksport uchun zarur bo’lgan barcha hujjatlarni tayyorlaydi va bojxona rasmiylashtirish jarayonlarini tugatib, tovarlarni topshiradi.

Sotuvchining majburiyatlari: Sotuvchi shartnoma shartlariga mos tovarni tayyorlaydi. Belgilangan portda, belgilangan sanada xaridor tomonidan taqdim etilgan kemaga yuklashni amalga oshiradi. Sotuvchining xaridorga transport shartnomasi va sug’urta shartnomasi tuzish majburiyati yo’q. Xaridor mamlakatida kerakli bo’lgan hujjatlarni tayyorlaydi, bojxona jarayonlarini yakunlaydi. Yuklash amalga oshirilgani haqida xaridorga xabar beradi. Rasmiylashtirilgan transport hujjatini va xaridor mamlakatida kerakli bo’lgan boshqa hujjatlarni to’lov shakliga muvofiq xaridorga yuboradi. Tovar kemaning bortiga o’tguncha yuzaga kelishi mumkin bo’lgan har qanday zarar va yo’qotish sotuvchining zimmasida bo’ladi. Qo’llanilgan taqdirda, eksport uchun zarur bo’lgan bojxona rasmiylashtirish xarajatlarini va eksport uchun to’lanishi kerak bo’lgan barcha bojlar, soliqlar va boshqa yig’imlarni to’lashi shart.

Xaridorning majburiyatlari: Shartnoma shartlariga muvofiq tovarning pulini to’laydi. Import uchun bojxona hujjatlarini rasmiylashtirib, bojxona jarayonlarini yakunlaydi. Bojxona to’lovlarini to’laydi. Transport agentligi bilan kelishuvga erishib, yuk tashish (navlun) to’lovini amalga oshiradi. Yuklash portida tovar kemaning bortiga o’tgandan keyin barcha xarajatlar va tavakkalchiliklar xaridorga o’tadi. Qo’llanilgan taqdirda, import uchun to’lanishi kerak bo’lgan barcha bojlar, soliqlar va import jarayoniga oid bojxona xarajatlarini hamda tovarning har qanday mamlakatdan tranzit o’tish xarajatlarini to’lashi lozim. Xaridor, eksport mamlakati rasmiylari tomonidan buyurilgan yuklashdan oldingi tekshiruv xarajatlari bundan mustasno, boshqa majburiy yuklashdan oldingi tekshiruv xarajatlarini to’lashi kerak.

XARAJATLAR VA NAVLUN / COST AND FREIGHT (CFR)
“Xarajatlar va navlun” qoidasi sotuvchining tovarni kemada yetkazib berishini yoki allaqachon shunday yetkazib berilgan tovarni taqdim etishini anglatadi. Bu qoida, sotuvchi tovarlarni kemaga yuklashdan oldin terminalda tashuvchiga topshirgan holatlar uchun mos kelmasligi mumkin. Masalan, tovarlar konteynerda bo’lsa, bunday tarzda yetkazib berilishi odatiy holdir. Bunday hollarda CPT qoidasi qo’llanilishi kerak.
CFR qoidasi qo’llanilganda (xuddi CIP, CPT yoki CIF qoidalarida bo’lgani kabi), sotuvchi o’z yetkazib berish majburiyatini tovarlar yetib kelganda emas, balki ularni belgilangan qoidaga muvofiq tashuvchiga topshirganda bajaradi.

Yetkazib berish shaklining xususiyatlari: Ushbu yetkazib berish shaklida sotuvchi barcha xarajatlar va tavakkalchiliklarni o’z zimmasiga olgan holda tovarni yuklash portigacha olib keladi. Bojxona jarayonlarini yakunlaydi va navlun to’lovini amalga oshirib, yuklashni amalga oshiradi. Shu vaqtdan boshlab, navlundan tashqari barcha xarajatlar va tavakkalchiliklar xaridorga tegishlidir.

Sotuvchining majburiyatlari: Sotuvchi shartnoma shartlariga mos tovarni tayyorlaydi. Xaridor mamlakatida kerakli bo’lgan hujjatlarni tayyorlaydi. Bojxona jarayonlarini yakunlaydi. Transport agentligi bilan shartnoma tuzib, belgilangan portgacha bo’lgan navlun to’lovini amalga oshiradi. Sotuvchi tovarlarni belgilangan terminalgacha olib borish uchun transport shartnomasini tuzishi shart. Sotuvchining xaridorga sug’urta shartnomasi tuzish majburiyati yo’q. Tovar kemaning bortiga o’tkazilgandan keyin, navlundan tashqari barcha xarajatlar va tavakkalchiliklar xaridorga tegishlidir. Sotuvchi yuklash amalga oshirilgani va taxminiy yetib kelish sanasi haqida xaridorga xabar beradi. Rasmiylashtirilgan transport hujjatini va boshqa zarur hujjatlarni xaridorga yuboradi.

Xaridorning majburiyatlari: Shartnoma shartlariga muvofiq tovar qiymatini to‘laydi. Import uchun bojxona hujjatlarini rasmiylashtirib, bojxona jarayonlarini yakunlaydi. Bojxona bojlarini to‘laydi. Tovarni yetib kelgan portda tushirish xarajatlari va port to‘lovlarini to‘lash orqali kechiktirmasdan tushirib oladi. Tashish davomida yuk bilan bog‘liq bo‘lgan fraxtdan tashqari barcha xarajatlarni to‘lashga majburdir. Qo‘llanilgan taqdirda, import uchun to‘lanishi lozim bo‘lgan barcha bojlar, soliqlar va tovarlarning importiga tegishli bojxona jarayonlari xarajatlari hamda transport shartnomasiga kiritilmagan taqdirda, tovarlarning har qanday mamlakatdan tranzit o‘tishiga doir xarajatlarni to‘lashi shart. Xaridor eksport mamlakati rasmiylari talab qilgan yuklashdan oldingi tekshiruv xarajatlari bundan mustasno, boshqa majburiy yuklashdan oldingi tekshiruv xarajatlarini to‘lashga majburdir.

XARAJATLAR, SUG’URTA VA YUK / COST, INSURANCE AND FREIGHT (CIF)
“Xarajatlar, Sug’urta va Yuk” qoidasi sotuvchining tovarlarni kemada topshirishini yoki allaqachon shu tarzda topshirilgan tovarlarni taqdim etishini anglatadi. Ushbu qoidalar sotuvchini tovarlar kemaga yuklanmasdan oldin bir terminalda tashuvchi tomonidan qabul qilingan holatlar uchun mos kelmasligi mumkin. Masalan, tovarlar konteynerda bo‘lganda, bu tarzda topshirilishi odatiy holatdir. Bunday holatlarda, CIP qoidasi qo‘llanilishi kerak.
CIF qoidasi qo‘llanganda (CIP, CPT yoki CFR qoidalari kabi), sotuvchi tovarlarni tegishli qoidaga muvofiq tashuvchiga topshirganida, ya’ni tovarlar manzilga yetib borganida emas, balki sotuvchi o‘zining topshirish majburiyatini bajaradi.

Yetkazib berish shaklining xususiyatlari: Bu yetkazib berish shaklida sotuvchi sug‘urta mukofoti, fraxt va yuklash xarajatlari hamda tavakkalchiliklarni o‘z zimmasiga olgan holda tovarlarni yuklaydigan portga yetkazib beradi. Sotuvchi kema agenti bilan kelishib, uni ta’minlaydi. Sotuv shartnomasida ko‘rsatilgan tovarlarning belgilangan sana va joyda yuklanganligini xaridorga bildiradi. Sotuvchi sug‘urta mukofotini to‘lash orqali yuklagan tovar turiga mos bo‘lgan eng cheklangan qamrovli dengiz yuk tashish sug‘urtasini amalga oshiradi. Tovarlar kemaga yuklangandan so‘ng, fraxt va sug‘urta mukofotidan tashqari barcha xarajatlar va tavakkalchiliklar xaridorga o‘tadi.Yetkazib berish shaklining xususiyatlari:

Sotuvchining Majburiyatlari: Sotuvchi shartnoma shartlariga muvofiq tovarni tayyorlaydi. Xaridor mamlakatida foydalanish uchun zarur bo‘lgan hujjatlarni tayyorlaydi. Bojxona rasmiylashtirish jarayonlarini yakunlaydi. Sotuvchi, xarajatlari o‘z zimmasida bo‘lishi sharti bilan, tovarlarni belgilangan terminalga yetkazish uchun tashish shartnomasi va sug‘urta shartnomasini tuzishi kerak. Tashish agentligi bilan shartnoma tuzib, manzil portiga qadar bo‘lgan fraxt to‘lovini amalga oshiradi. Yuborilgan tovarni sug‘urtalaydi va sug‘urta mukofotini to‘laydi. Tovarlarning taxminan qaysi sanada manzil portiga yetib borishini xaridorga bildiradi. Tuzilgan tashish hujjatini va zarur boshqa hujjatlarni xaridorga yuboradi. Agar qo‘llanilsa, eksport uchun zarur bo‘lgan bojxona rasmiylashtiruvi xarajatlari hamda eksport uchun to‘lanishi lozim bo‘lgan barcha bojlar, soliqlar va boshqa to‘lovlarni amalga oshirishi kerak.

Xaridorning Majburiyatlari: Shartnoma shartlariga muvofiq tovarning qiymatini to‘laydi. Import uchun zarur bo‘lgan bojxona hujjatlarini tayyorlab, bojxona rasmiylashtirish jarayonlarini yakunlaydi. Bojxona to‘lovlarini amalga oshiradi. Tovarni manzil portida tushirish xarajatlari va port to‘lovlarini to‘lab, kechiktirmasdan tushiradi. Tovar yetkazib berilgan paytdan keyin fraxt va sug‘urta mukofotidan tashqari barcha xarajatlar xaridor tomonidan qoplanadi. Xaridor eksport mamlakati rasmiylari tomonidan talab qilinadigan yuklashdan oldingi tekshiruv xarajatlaridan tashqari, boshqa majburiy yuklashdan oldingi tekshiruv xarajatlarini ham to‘lashi kerak.
9) CHEGARADA YETKAZIB BERISH / DELIVERED AT FRONTIER (DAF) (2011 yilda bekor qilingan)
Bu atama sotuvchining yetkazib berish majburiyati tovarlar eksport bojxonasidan o‘tkazilib, belgilangan chegaradagi joy yoki nuqtada, biroq qo‘shni davlat bojxona chegarasidan oldin xaridor ixtiyoriga topshirilishi bilan tugashini anglatadi.
“Chegara” atamasi eksport qiluvchi davlat chegarasi hamda har qanday boshqa chegara uchun ishlatilishi mumkin. Shu sababli, ushbu atama doirasida aniq chegaraning joy yoki nuqta bilan aniq belgilangan bo‘lishi juda muhimdir.


10) KEMADA YETKAZIB BERISH / DELIVERED EX SHIP (DES) (2011 yilda bekor qilingan)
Ushbu atama sotuvchining yetkazib berish majburiyati tovarlarni belgilangan kelish portida, kemaning bortida, import bojxonasidan o‘tkazmasdan xaridor ixtiyoriga topshirish bilan yakunlanishini bildiradi.
Sotuvchi tovarlarni belgilangan kelish portiga yetkazish bilan bog‘liq barcha xarajatlar va tavakkalchiliklarni o‘z zimmasiga oladi. Ushbu atama faqat dengiz yoki ichki suv yo‘llari transporti uchun qo‘llanilishi mumkin.


11) PRICHALDA YETKAZIB BERISH / DELIVERED EX QUAY (Duty Paid) (DEQ) (2011 yilda bekor qilingan)
(kelish porti … sifatida belgilanishi bilan)
“Prichalda yetkazib berish” atamasi sotuvchining tovarlarni belgilangan kelish portidagi prichalda (iskelada), import bojxona rasmiylashtiruvi bajarilmagan holda xaridor ixtiyoriga topshirishini bildiradi.
Sotuvchi tovarlarni belgilangan kelish portiga yetkazish va prichalga (iskelaga) tushirish bilan bog‘liq barcha zarar va xarajatlarni o‘z zimmasiga oladi.
DEQ atamasi tovarlarni import qilish uchun bojxona rasmiylashtiruvi, soliqlar, yig‘imlar va boshqa harajatlarni xaridor zimmasiga yuklaydi.
BU HOLAT AVVALGI INCOTERMS VERSIYALARIDAGI, IMPORT BOJXONA RASMIYLASHTIRUVINI SOTUVCHI TOMONIDAN BAJARILISHINI KO‘ZDA TUTGAN SHARTLARGA QARSHI KELADI.
Agar tomonlar import qilinadigan tovarlar uchun to‘lanadigan xarajatlarni qisman yoki to‘liq sotuvchi zimmasiga yuklamoqchi bo‘lsalar, bu holat sotuv shartnomasiga aniq ifodalangan qo‘shimcha shart bilan kiritilishi lozim.
Ushbu atama faqat tovarlar dengiz, ichki suv yoki multimodal transport orqali kelish portida kemadan prichalga (iskelaga) tushirilishi bilan yetkazib berilsa qo‘llanilishi mumkin.
Biroq, agar tomonlar prichaldan port ichida yoki tashqarisidagi boshqa joyga ko‘chirish xarajatlari va tavakkalchiliklarini sotuvchi zimmasiga yuklamoqchi bo‘lsalar, DDU yoki DDP atamalaridan foydalanish tavsiya etiladi.

12) BOJXONA TOʻLOVLARI TOʻLANMAGAN HOLDA YETKAZIB BERISH / DELIVERED DUTY UNPAID (DDU) (2011-YILDA BEKOR QILINGAN)
Ushbu atama sotuvchining yetkazib berish majburiyati tovarlarni import qilinadigan mamlakatda belgilangan joyda xaridor ixtiyoriga tayyor holda taqdim etishi bilan tugaydi. Sotuvchi tovarlarni belgilangan joyga yetkazish va bojxona rasmiyatchiliklarini bajarish bilan bogʻliq xavf va xarajatlarni oʻz zimmasiga oladi (import uchun toʻlanishi lozim boʻlgan soliq, bojxona rasmiy toʻlovlari va yigʻimlar bundan mustasno).
Xaridor tovarlarni oʻz vaqtida import bojxonasidan olib chiqmasligi natijasida yuzaga keladigan qoʻshimcha xarajat va xavflarni oʻz zimmasiga oladi.
Agar tomonlar sotuvchining bojxona rasmiyatchiliklarini bajarmasini va buning natijasida yuzaga keladigan xarajat va xavflarni oʻz zimmasiga olishini istasalar, buni tasdiqlash uchun mos soʻzlarni qoʻshishlari lozim.
Agar tomonlar sotuvchining majburiyatlariga import uchun zarur boʻlgan baʼzi xarajatlarni (masalan, QQS) qoʻshmoqchi boʻlsalar, buni tasdiqlash uchun mos soʻzlarni kiritishlari kerak. Ushbu atama tashish turidan qatʼi nazar qoʻllanilishi mumkin.